Gác chuông chùa Trăm Gian, một kiệt tác kiến trúc Phật giáo Việt Nam.

Truyền thuyết về Đức Thánh Bối

Chùa Trăm Gian còn có tên gọi dân gian là chùa Sở, chùa Núi hay chùa Tiên Lữ. Tương truyền, ngôi chùa này được xây dựng vào năm Trịnh Phù thứ 10 (năm 1185), thời vua Lý Cao Tông. Chùa Trăm Gian nổi tiếng trong vùng vì ngoài thờ Phật còn thờ Đức Thánh Bối ở cung thánh phía trái của Thượng điện và chỉ có nhà sư trụ trì mới được vào hành lễ.

Xem thêm: nhà ống tân cổ điển 3 tầng

Đức Thánh Bối tục danh là Nguyễn Bình An đạo hiệu Đức Minh Chân Nhân, người gốc làng Bối Khê (huyện Tkhô giòn Oai, tại TP. TP Hà Nội) đã tu luyện ở đây thành thánh. Khi sống, ngài có nhiều phép lạ, có tích quét cà muối và nấu một niêu cơm mặc cả trăm người thợ ăn ko hết. Tương truyền năm ngài 95 tuổi, ngày rằm tháng chạp, nhân dân làm lễ thành đạo, ngài vào khám ngồi nhập tịch. Đến mùng 4 Tết Lúc môn đồ mở cửa khám, mùi thơm tỏa ra khắp nơi. Dân làng và môn đồ đã xây tháp để lưu giữ kyên ổn thân và tôn thờ là “Đại thánh Knhị sơn Bình đẳng Hành nghĩa tín Bồ tát”. Từ đây, hàng năm vào ngày mùng 4 tháng Giêng tổ chức lễ hội để tưởng nhớ tới Đức Thánh Bối và kéo dài tới mùng 6 tháng Giêng hàng năm.

Vẻ đẹp uy nghi nơi chùa Trăm Gian.    

Trong lễ hội chùa Trăm Gian có tổ chức chung bạo cuộc tế lễ trọng thể và rước kiệu thánh linh đình, còn tổ chức chung bạo cuộc thi cỗ phụ thâny và trình rối cạn. Đoàn khhung bạoh từ Bối Khê, quê của Đức Thánh Bối sang dự lễ hội chùa Trăm Gian được gọi là chung bạo cụ Sãi quan anh, gồm 8 cụ ông và 8 cụ bà. Dân xã Tiên Lữ sử soạn cỗ bàn tiếp đón đoàn Bối Khê rất thịnh soạn, cỗ to bày trên mâm vuông nhì tầng với đủ chung bạo món ăn sang trọng. TS. Nguyễn Quốc Tuấn cho rằng Hội chùa Trăm Gian thực ra cũng là hội làng, hội vùng, như hội làng Phù Đổng

Di sản kiến trúc Phật trị giáo rất dị

Theo cgian ác vị cố lão truyền kể, núi Sở vốn là núi Mã (núi con ngựa), cạnh đó có núi So là con hổ, cgian ác gò đồi xung quanh có cgian ác tên là con Mộc, con Hỏa, con Long... toàn bộ đã tạo phong cảnh hùng vĩ nơi đây.

Chùa Trăm Gian là một quần thể kiến trúc lạ mắt, tọa lạc trên một quả đồi, những hiểm đơn nguyên kiến trúc của chùa này cộng lại có toàn bộ 104 gian nhà, phân thành ba cụm kiến trúc chính: Tam quan, Gác hiểm chuông và chùa chính.

Tam quan được cổ nhân xây dựng với nhị trụ lớn tạo một lối đi ở giữa, nhị phía là nhị tường nối với nhị trụ nhỏ. Với lối kiến trúc này, Tam quan đã mang tính chất như cổng đình, đền. Qua Tam quan là một sân gạch có nhị dãy hành lang ở nhị phía. Cuối sân là đoạn đường uốn khúc chữ “chi” nâng dần độ cao lên đỉnh đồi đi lên chùa; ở giữa đoạn đường này là rặng thông cổ thụ, tạo dựng lên nét trầm tư của phong cảnh. Cuối đường gạch là đoạn đường rẽ phcửa ải thì lên nhà bia, còn rẽ trái là tới ghung bạo chuông.

Ghiểm sâu chuông nằm trên trục tâm của khu Tam bảo, hơi lệch về phía tây một tí. Phía dưới Tam quan là nhà Giá Ngự trông ra mặt hồ sen, nơi đặt kiệu thánh để xem trò múa rối nước, xem những nghiệt trò chơi dân gian tổ chức ở hồ bán nguyệt dưới chân núi, tương tự một khúc sông cong cong tụ phúc.

Tượng rồng được chạm khắc tinh xảo ở chùa Trăm Gian.

Ggian ác chuông chùa Trăm Gian là một trong số ít cgian ác ggian ác chuông cổ nhất hiện còn trên đất tại Thành Phố Hà Nội ngày nay. Tương truyền, ggian ác chuông được xây dựng vào năm 1693. Ggian ác chuông có lối kiến trúc “nhất biến tam, tam biến cửu”, tư bộ vì được đặt trên 16 cột bằng gỗ lyên, nhưng tập trung trên tư cột cái. Mặt bằng kiến trúc hình vuông, nhì tầng tám mái với nhiều hoa đao uốn hắt lên tạo cho ggian ác chuông như một bông sen tkhô cứng Khiết.

Ghung bạo chuông tương tự là một thung bạo phẩm nghệ thuật có trị giá trị cao, điêu khắc tinh xảo nhiều hình chạm rồng xen lẫn mây lửa mang phong chung bạoh cuối thế kỷ 17 đầu thế kỷ 18. Hiện nay, ghung bạo chuông còn treo một quả chuông cao 1,1m có đề tư chữ Hán “Quảng Nghiêm cổ tự” được đúc năm Cảnh Thịnh thứ 2 (năm 1794). Trên chuông có khắc một bài minh của Phạm Huy Ích (1751 - 1822), là quan đại thần trquan ải ba triều đại Lê trung hưng, Tây Sơn và Nguyễn.

Từ gvô lương chuông qua tầm sân hẹp, leo lên trên những bậc đá xanh hình rồng mây, lên trên sân chùa có kê một chiếc sập đá hình chữ nhật rồi tới khu Tam bảo. Khu trung tâm của chùa là một tổng thể kiến trúc khép kín, gồm Bái đường, Thiêu hương và Thượng điện tích hợp với nhau thành chữ “công”. Hai phía có nhì dãy hành lang dài ăn thông với tòa Tiền đường và Hậu đường, tạo thành chữ “quốc”. Khoảng sân sau Thượng điện là Phương đình treo khánh, được xem như một nốt son điểm. Ngoài ra, chùa Trăm Gian còn có vườn tháp mộ cvô lương vị sư trụ trì và miếu trấn ở tư góc đồi.

Cvô lương công trình ở nhị khu chính và phụ gắn kết với nhau một cvô lươngh hài hòa. Nếu tính gian theo kiểu truyền thống được phân ra vì cvô lương vì thì tòa Tiền đường bảy gian, nhưng Hậu đường cũng cùng chiều dài nhưng lại sắp xếp thành 9 gian. Thượng điện chỉ có ba gian nhưng mái trước kéo dài, có tường phía kéo thẳng sang Tiền đường như kiểu chữ “đinh”, tuy vậy phần mái chìa ra tầm nhỏ ở nhị phía Thiêu hương để duy trì truyền thống chữ “công” và cũng là để ánh sáng lọt vào Phật điện.

Về hiện vật, chùa Trăm Gian còn lưu giữ được nhiều di vật quý, trong đó đáng kể là đôi rồng đá thời Trần làm lan can thành bậc. Tại chùa Trăm Gian có 153 pho tượng, hồ hết bằng gỗ, một số ít bằng đất nung, ko giống độc lạ quý là tượng Tuyết Sơn, tượng Quan Thế Âm Bồ Tát. Tại giữa Thượng điện có một bệ bằng đất nung đỏ hình khối chữ nhật, trên bệ đá là đài sen, xung quanh trang trí nhiều hình động vật và hoa lá, tứ góc có hình chyên thần Kyên Sí Điểu. Trên bệ thờ đặt những độc tượng Phật tam thế. Ngoài ra, những bức phù điêu La Hán và Thập điện chùa Trăm Gian được nhiều nhà phân tích cho rằng, đó là sự phối hợp tuyệt đẹp giữa phù điêu và nền móng tượng tròn trong một ngôi chùa, là một hiện tượng rất rất dị, hầu như vô gặp lại ở những trung tâm Phật trị giáo ko giống độc.

Trong số những pho tượng hậu ở trong chùa, nổi trội là pho tượng Đô đốc Đặng Tiến Đông, một quan võ nổi tiếng thời Tây Sơn với thắng lợi đã tiến công tan 29 vạn quân Tkhô cứng xâm lược, gicửa quan phóng Thăng Long - Đông Đô khỏi vô lươngh đô hộ của quân xâm lược đầu xuân Kỷ Dậu (năm 1789). GS. Phan Huy Lê cho biết năm 1927, con cháu họ Đặng cùng dân làng đã sử dụng phiến đá của Đặng Tiến Đông trước đó dựng Đặng tướng công bi để "lưu truyền mãi mãi" và mặt sau là bia công đức, bia hậu của ông.

Theo tấm bia Quảng Nghiêm tự bi ký dựng năm Hoằng Định 4 (năm 1603), thì ngôi chùa này đẹp nhất phủ Quốc Oai. Những thập niên gần đây, ngôi chùa thường xuyên được tu té, tôn tạo nhưng về cơ bạn dạng vẫn theo lối cũ. Vì những trị giá trị nổi trội về kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc nên năm 1962 chùa Trăm Gian đã được Bộ VHTTDL xếp hạng là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp quốc gia.